რომელია გეოპოლიტიურად ყველაზე მნიშვნელოვანი ბუნებრივი რესურსი? ალბათ ფიქრობთ, რომ ნავთობი ან ბუნებრივი აირი, რაც ნამდვილად ასე იყო ინდუსტრიული რევოლუციიდან მოყოლებული, მაგრამ ტექნოლოგიებისა და ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში, ეს სურათი იცვლება.

დღეს დიდი ძალები იშვიათ მიწათა ელემენტებზე კონტროლისთვის ისე იბრძვიან, როგორც გასულ საუკუნეში ნავთობისთვის. ამ ბრძოლაში მოწინავე კი ჩინეთია. როგორც ჩინეთის ყოფილმა ლიდერმა, დენ სიაოპინმა თქვა: “შეიძლება ახლო აღმოსავლეთს აქვს ნავთობი, მაგრამ ჩინეთს აქვს იშვიათი მიწაელემენტები.”

ეს ერთ-ერთი ფაქტორია, რატომაც სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით, ჩინეთი ყველაზე ნაკლებად უშინდება ამერიკის შეერთებული შტატების ტარიფებს. ჩინეთს აქვს ის, რაც სჭირდება არა მხოლოდ ამერიკული, არამედ მსოფლიო ელექტროძრავების, სმარტფონების, თვითმფრინავების, ოპტიკური ბოჭკოების, სამედიცინო დანადგარების, რაკეტების და სხვა მრავალი ტექნოლოგიის წარმოებას.

ამის დასტურია ისიც, რომ 2025 წლის ოქტომბრის ბოლოს, დონალდ ტრამპი და სი ძინპინი ექვსი წლის შემდეგ პირველად შეხვდნენ და იშვიათი მეტალების და კომპიუტერული ჩიპების ექსპორტის კონტროლის გადავადებაზე შეთანხმდნენ.

როგორ გახდა ჩინეთი კრიტიკული მეტალების წარმოებისა და გადამუშავების ლიდერი მსოფლიოში და რა გეოპოლიტიკური გავლენა აქვს მის დომინაციას ამ სფეროში?

ნედლეულის გეოპოლიტიკა

შეხედეთ მენდელეევის პერიოდულ სისტემას.

აქედან ეს 17, იშვიათი მიწის ელემენტია. ჩინეთი კი მოიპოვებს ამ ელემენტების მსოფლიო გამოყენების დაახლოებით 70%-ს და ადგილზე ამუშავებს მათ 90%-ს.

მიუხედავად იმისა, რომ სახელი შეიძლება საპირისპიროს ამბობდეს, ეს ელემენტები არც ისე იშვიათია ბუნებაში. ისინი ხშირად გვხვდებიან, თუმცა დაბალი კონცენტრაცით, მხოლოდ ადგილ-ადგილ, რაც მათ მოპოვებას ართულებს და აძვირებს. ჩინეთმა კი წლების განმავლობაში შექმნა საჭირო ინფრასტრუქტურა, რაც მას დღეს სტრატეგიულ გავლენას ანიჭებს მსოფლიო ეკონომიკასა და ტექნოლოგიურ მომარაგებაზე.

1960-იანი წლებიდან 1980-იან წლებამდე, შეერთებული შტატები იყო იშვიათი მიწის ელემენტების წამყვანი გლობალური მწარმოებელი, ძირითადად კალიფორნიაში მდებარე Mountain Pass-ის საბადოს ხარჯზე. თუმცა, 2002 წელს ტოქსიკური ნარჩენების გაჟონვის შემდეგ ეს საბადო დაიხურა.

Mountain Pass-ი 2012 წელს კვლავ ამოქმედდა, მაგრამ ჩინური იაფი იმპორტისა და მკაცრი გარემოსდაცვითი რეგულაციების ფონზე ის ეკონომიკურად აღარ იყო მომგებიანი და 2015 წელს გაკოტრდა. 2017 წელს Mountain Pass-ი გაიყიდა და ახალმა მფლობელებმა დააარსეს კომპანია MP Materials, რომელიც დღეს ამერიკაში იშვიათი მეტალების ინდუსტრიის აღორძინებას ცდილობს.

პარალელურად, ჩინეთმა სტრატეგიულად დაიწყო ინვესტირება იშვიათი მიწაელემენტების ინდუსტრიაში, რადგან მან დაინახა ამ მიმართულების გეოეკონომიკური პოტენციალი. ვაშინგტონისგან განსხვავებით, პეკინი ასევე ნაკლებ ყურადღებას აქცევდა ეკოლოგიურ პრობლემებს, რამაც საშუალება მისცა შეერთებული შტატებისთვის მალე გადაესწრო, როგორც კრიტიკული ნედლეულის მოპოვებით, ასევე წარმოებით.

ამას ემატება ჩინეთის “სარტყელი და გზის” პოლიტიკაც. ეს არის პეკინის მასშტაბური ინფრასტრუქტურული პროექტი, რომელიც ჩინეთს დანარჩენ მსოფლიოსთან აკავშირებს გზატკეცილებით, რკინიგზებით, მილსადენებით, პორტებით, რომელთა აშენებაშიც ჩინეთი თავად დებს ინვესტიციებს ან სესხებს გასცემს სხვა დაინტერესებულ ქვეყნებზე.

“სარტყელი და გზის” ფარგლებში, პეკინის ერთ-ერთი პრიორიტეტული საინვესტიციო მიმართულება სამთო მრეწველობაა, რომელიც ენერგეტიკის შემდეგ, 17.6%-იანი წილით, მეორე ადგილს იკავებს. მაგალითად, ჩინური სახელმწიფო კომპანიის მფლობელობაშია მსოფლიოში ყველაზე დიდი რკინის მადნის საბადოს, “სიმანდუ”-ს 75% გვინეაში. ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში კი სახელმწიფო ბანკებმა დააფინანსეს მრავალი სპილენძისა და კობალტის საბადოს განვითრება მსოფლიოში, განსაკუთრებით პერუსა და კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში.

მაგრამ, ყველაზე სტრატეგიული მაინც იშვიათი მიწამეტალების მოპოვება და დამუშავებაა, რომელზე მოთხოვნაც ტექნოლოგიური ბუმის ფონზე, 1990-იანი წლიდან დღემდე 4-5-ჯერ არის გაზრდილი.

ტექინდუსტრიისთვის განსაკუთრებით საჭიროა მიწაელემენტებისაგან დამზადებული მაგნიტები, როგორიცაა ნეოდიუმის მაგნიტი, რომელიც ჩვეულებრივი ფერიტის ანუ რკინის მაგნიტზე ბევრად უფრო მძლავრია, ზოგჯერ 15-20-ჯერაც კი.

ეს მაგნიტები ამოძრავებენ თითქმის ყველა თანამედროვე მოწყობილობას. საკმარისად ძლიერ მაგნიტებს შეუძლიათ მაგლევის მატარებელი რელსებთან შეხების გარეშე ამოძრაონ, რაც გამორიცხავს ხახუნს და უზრუნველყოფს მაღალი სიჩქარის განვითარებას. საკმარისად პატარა მაგნიტები კი საშუალებას გვაძლევენ შევქმნათ მცირე ზომის მძლავრი ტექნიკა, როგორიცაა სმარტფონი. ეს მაგნიტები აუცილებელია მსოფლიოს ყველაზე ძლიერი სამხედრო ტექნოლოგიების შესაქმნელადაც.

დღეს შეერთებულ შტატები ამ იშვიათი მიწაელემენტების 70%-ს ჩინეთიდან ყიდულობს, რაც მის ტრატეგიულ სისუსტედ ითვლება. ამიტომ, 2025 წლის დასაწყისში, ამერიკის მთავრობამ 400 მილიონ დოლარად შეიძინა კომპანია MP Materials-ის 15%-იანი წილი, რათა იშვიათი მეტალების მაგნიტების წარმოების შიდა მიწოდების ჯაჭვი გააძლიეროს. ამ ინიციატივის ფარგლებში, კომპანია Apple-მა 500 მილიონ დოლარზე მეტი დააბანდა კომპანია MP Materials-ში და აიღო ვალდებულება ამერიკაში წარმოებული იშვიათი მეტალების მაგნიტების შეძენაზე.

მაგრამ აშკარაა, რომ ჩინეთი იმდენად წინაა მეტალების მოპოვებისა და დამუშავების ინდუსტრიაში, რომ შეერთებულ შტატებს ან რომელიმე სხვა ქვეყანას, დიდი დრო და ძალისხმევა დასჭირდება მსგავსი ინფრასტრუქტურის შესაქმნელად.

ჩინეთი ამ უპირატესობას სათავისოდ იყენებს.

ჩინეთის მონოპოლია

ჩინეთის დომინაცია იშვიათი მიწაელემენტების წარმოებაში უფრო სტრატეგიულია, ვიდრე ეკონომიკური. მიუხედავად მათი მსოფლიო საჭიროებისა, იშვიათი მეტალებით ვაჭრობა არც ისე მომგებიანია. მაგალითად, შეერთბული შტატები ყოველწლიურად ავოკადოს იმპორტზე 20-ჯერ მეტ თანხას ხარჯავს, ვიდრე იშვიათ მეტალებზე.

განსხვავება ისაა, რომ ავოკადოს მიწოდების შეწყვეტით, ამერიკას შიმშილი არ დაემუქრება. იშვიათი მეტალები კი ღრმად არის ჩართული მაღალტექნოლოგიური ინდუსტრიის მიწოდების ჯაჭვში, რაზეც თანამედროვე სამყარო დგას. ჩინეთს კი შეუძლია ამ გლობალური ჯაჭვის პარალიზება.

2010 წელს ჩინური სათევზაო გემი იაპონიის სანაპირო დაცვის ხომალდებს შეეჯახა სენკაკუს კუნძულების მახლობლად, რაც ჩინეთ-იაპონიას შორის სადაო ტერიტორიაა. იაპონიამ დააკავა გემის კაპიტანი, რაც ჩინეთმა საკუთარ სუვერენიტეტზე თავდასხმად მიიჩნია და მისი დაუყოვნებლივ გათავისუფლება მოითხოვა. ეს დაპირისპირება გადაიქცა ერთ-ერთ ყველაზე მწვავე კრიზისად ტოკიოსა და პეკინს შორის ბოლო ათწლეულებში. ჩინეთმა შეწყვიტა მაღალი დონის ურთიერთობები, გააუქმა ოფიციალური ვიზიტები და შეაჩერა იშვიათი მიწის ელემენტების ექსპორტი იაპონიაში.

დე-ფაქტო ემბარგომ იშვიათი მიწის ელემენტებზე შექმნა პანიკა იაპონურ წარმოებაში, განსაკუთრებით ავტომობილების ინდუსტრიაში. იმ დროს იაპონია კრიტიკული ნედლეულის თითქმის 90%-ს ჩინეთიდან იღებდა. კრიზისი საბოლოოდ დასრულდა ჩინური სათევზაო გემის კაპიტნის გათავისუფლებით, თუმცა ინციდენტის მომდევნო წელს, იშვიათი მიწის ელემენტების ფასები გაათმაგდა.

2012 წელს, შეერთებულმა შტატებმა, იაპონიამ და ევროკავშირმა, ჩინეთის მიერ მიწის ელემენტების ექსპორტზე დაწესებული შეზღუდვები “მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში” გაასაჩივრეს. მათი გადმოსახედიდან, ჩინეთი არღვევდა ვაჭრობის წესებს და იშვიათი მიწის ელემენტების ექსპორტზე დაწესებული კვოტებით ხელოვნურად ზრდიდა ბაზარზე ფასებს. 2014 წელს საჩივარი ჩინეთისათვის გამამტყუნებელი გადაწყვეტილებით დასრულდა და პეკინი დათანხმდა საექსპორტო კვოტების მოხსნას.

იაპონიამ ამ გამოცდილებიდან ისწავლა და ინციდენტიდან ერთ თვეში მთავრობამ შეიმუშავა ხუთპუნქტიანი რეფორმა იშვიათი მეტალების მარაგის ჯაჭვის გასაძლიერებლად, რომლისთვისაც 100 მილიარდი იენი გამოყო (მაშინდელი კურსით 1.2 მილიარდ დოლარს უტოლდება). ამ ნაბიჯების შედეგად იაპონიის დამოკიდებულება ჩინურ ნედლეულზე 90%-დან 60%-მდე შემცირდა. იაპონური ავტომწარმოებლები კი, როგორიცაა “ტოიოტა” და “ჰონდა”, ნელნელა ქმნიან ძრავებს, რომელთაც ნაკლებად სჭირდებათ იშვიათი მეტალების მაგნიტები.

მოსალოდნელია, რომ ჩინეთი კვლავ გააგრძელებს თავისი უპირატესობის გეოპოლიტიკურ იარაღად გამოყენებას.

მას შემდეგ, რაც ტრამპის ადმინისტრაციამ 2019 წელს კომპანია Huawei შავ სიაში შეიყვანა, სი ძინპინი იშვიათი მეტალების გადამამუშავებელ ქარხანას ეწვია ჩინეთში და ხაზი გაუსვა ამ რესურსების მნიშვნელობას გლობალურ მიწოდების ჯაჭვში. ეს ქმედება კი ფართოდ იყო აღქმული ჩინეთის მუქარად.

2025 წელს ამის მაგალითი ვიხილეთ ევროპაშიც. ოქტომბერში ნიდერლანდების მთავრობამ დროებითი კონტროლი დაამყარა ჩიპების მწარმოებელ კომპანია Nexperia-ზე, რომელიც ჩინური Wingtech Technology-ს მფლობელობაშია. კომპანიის აღმასრულებელი დირექტორს ბრალი წაუყენეს Nexperia-დან $200 მილიონი დოლარის დაძალებით გადარიცხვისთვის თავის საკუთარ კომპანია WingSkySemi-ში, რომელიც შანხაიში მდებარეობს. ამან კი გააჩინა ინტერესთა კონფლიქტი და ეჭვი, რომ Nexperia-ს ოპერაციები და ინტელექტუალური საკუთრება თანდათან ჩინეთში გადადიოდა.

Nexperia-ს ჩიპები ფართოდ გამოიყენება ევროპის ინდუსტრიულ ბაზარზე. Nexperia ამარაგებს ევროპული ავტოწარმოების 49%-ს, სამედიცინო ტექნოლოგიების კომპანიების 86%, მექანიკური ინჟინერიის სექტორის 95%-ს და თითქმის მთლიან თავდაცვის სისტემას. შესაბამისად, როგორც ნიდერლანდების ეკონომიკის სამინისტრომ განმარტა, Nexperia-ს მმართველობა “საფრთხეს უქმნიდა ნიდერლანდებსა და ევროპაში არსებითი ტექნოლოგიური ცოდნისა და შესაძლებლობების უწყვეტობასა და დაცვას.”

საპასუხოდ, ჩინეთმა დაბლოკა Nexperia-ს ჩინეთის ფილიალში დამზადებული ჩიპების ექსპორტი ევროპაში, თუმცა მოგვიანებით პეკინმა განაცხადა, რომ ის დაუშვებდა გამონაკლისს კონკრეტული კომპანიებისთვის. ჩინეთმა ასევე ნიდერლანდების მთავრობა დაადანაშაულა ნახევარგამტარების კრიზისის ხელოვნურად გამოწვევაში და მოუწოდა აღარ ჩარეულიყო კომპანიის შიდა საქმეებში.

ჩინეთი ნედლეულის ექსპორტს გლობალურ ეკონომიკურ ბერკეტად იყენებს. თუმცა, არც ეს ბერკეტია უსაზღვრო.

კომპანიები დიდი ხანია აცნობიერებენ მათ ჩინეთზე დამოკიდებულებას და იაპონიის შემთხვევა ბევრისთვის გაკვეთილიო აღმოჩნდა. გერმანულმა კომპანია ZF Group-მა შეიმუშავა მაგნიტის გარეშე მოქმედი ძრავი, რომელიც ტრადიციული ელექტრომობილის ძრავს უტოლდება და რამდენიმე ავტო მწარმოებელი უკვე იკვლევს მისი გამოყენების შესაძლებლობებს.

საფრანგეთში შენდება ქარხანა, რომელიც ყოველწლიურად 2026 წლის ბოლოდან დაახლოებით 2,000 ტონა იშვიათ მიწაელემენტების მაგნიტებს გადაამუშავებს და 5,000 ტონა სამთო კონცენტრატს. კანადური სტარტაპი კი ავითარებს საწარმოებს, რომლებიც იშვიათ მეტალებს აღადგენენ უკვე გამოუსადეგარი ელეტქრო ტექკინისგან. ეს ტექნოლოგიები ჯერ კიდევ საწყის, ექსპერიმენტულ ეტაპზეა, თუმცა მიანიშნებს იშვიათი მეტალების საჭიროების შემცირებაზე სამომავლოდ.

ნებისმიერი წინაღობა, რომელსაც ჩინეთი ქმნის, თავის მხრივ, აჩენს ინოვაციისა და მიწოდების ჯაჭვის დივერსიფიკაციის შესაძლებლობას. ამ დინამიკის გათვალისწინებით, ზოგი იმასაც ამტკიცებს, რომ იშვიათი მიწამეტალების გარშემო შექმნილი ქაოსი გადაჭარბებულია და ჩინეთს გრძელვადიან პერსპექტივაში ვერ ექნება დიდი გავლენა.

აშშ-ჩინეთის ტარიფების ომი

აუცილებლად უნდა შევეხოთ დონალდ ტრამპისა და სი ძინპინის შეხვედრას სამხრეთ კორეაში, აზია-წყნარი ოკეანის ეკონომიკური თანამშრომლობის ჯგუფის სამიტზე. ეს შეხვედრა მსოფლიო ყურადღების ცენტრში მოექცა, შეერთებულ შტატებსა და ჩინეთს შორის მიმდინარე სავაჭრო ომის ესკალაციის ფონზე.

გასულ მაისს, რამდენიმე თვიანი მოლაპარაკებებისა და გამწვავებული დაძაბულობის შემდეგ, შეერთებულმა შტატებმა და ჩინეთმა დროებით დაასტაბილურეს სავაჭრო ურთიერთობები 90-დღიანი ზავით, რომელმაც ამერიკის ტარიფები 30%-ზე, ხოლო ჩინეთის ტარიფები 10%-ზე ჩამოიყვანა.

ეს სიმშვიდე სწრაფად დაირღვა, როცა ამერიკის ვაჭრობის დეპარტამენტმა შემოიღო ახალი “50%-იანი წესი”, რომელიც ნებისმიერ მცირე ზომის ჩინურ კომპანიაზე ვრცელდებოდა, რომლის ნახევარი ან მეტი სანქცირებულ კომპანიებს ეკუთვნოდა. ეს კი ათასობით ჩინურ კომპანიას საფრთხის ქვეშ აყენებდა.

პეკინმა საპასუხოდ გაამკაცრა ექსპორტის კონტროლი იშვიათ მიწის ელემენტებსა და მათთან დაკავშირებულ ტექნოლოგიებზე, მოქალაქეებს კი აუკრძალა უცხოეთში სამთო მოპოვებით საქმიანობაში ნებართვის გარეშე მონაწილეობა, რითაც დამატებითი ზეწოლა შექმნა სექტორზე. ქვეყნებმა ერთმანეთს ასევე დაუწესეს საპორტო გადასახადები, რასაც ტრამპისგან 100%-იანი ტარიფების მუქარა მოყვა, სი ძინპინმა კი ამერიკული სოიოს მარცვლების შესყიდვები შეაჩერა.

სამხრეთ კორეაში კი მხარეები შეთანხმდნენ ამ შეზღუდვების შემსუბუქებაზე. შეერთებულმა შტატებმა გააუქმა “50%-იანი წესი”, ჩინეთმა კი მოხსნა იშვიათი მიწის ელემენტებზე დაწესებული შეზღუდვების უმრავლესობა და განაახლა ამერიკული სოიოს შესყიდვები. გაუქმდა ორმხრივი საპორტო გადასახადებიც. თუმცა, ეს შეთანხმება მხოლოდ ერთწლიანია.

იშვიათი მიწაელემენტების სახით, ჩინეთს მნიშვნელოვანი გეოეკონომიკური უპირატესობა აქვს მსოფლიოში და ქვეყნები უკვე ცდილობენ ჩინეთზე დამოკიდებულების შემცირებას. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ შეერთებულმა შტატებმა გენლანდიის დასაკუთრების სურვილი გამოთქვა და უკრაინის მხარდაჭერის სანაცვლოდაც იშვიათ ელემენტებზე წვდომას ითხოვს.

თქვენი აზრით, რამდენ ხანს გასტანს ჩინეთის უპირატესობა ნედლეულის მოპოვებასა და გადამუშავებაში?

აუდიო ვერსია: